Viktor Frankl logoterapia

Viktor E. Frankl (1905 – 1997). Profesor neurologii i psychiatrii na wydziale medycznym Uniwersytetu Wiedeńskiego. Uzyskał doktorat i habilitację z medycyny. Znany dziś przede wszystkim jako twórca tzw. „trzeciej wiedeńskiej szkoły psychoterapii” – Logoterapii i analizy egzystencjalnej, powstałej obok psychoanalizy Zygmunta Freuda (1856-1939) oraz psychologii indywidualnej Alfreda Adlera (1870-1931).

Więzień 4 obozów koncentracyjnych: Theresienstadt, Auschwitz, Kaufering III i Turkhein. Człowiek Nadziei.

Najsłynniejszą z jego książek jest książka nosząca tytuł “Człowiek w poszukiwaniu sensu”. Na język polski została ona przetłumaczona z języka angielskiego. Stąd ciekawostką może być, iż Frankl napisał książkę o zupełnie innym tytule. Tytuł niemieckiej wersji tej książki brzmi: “Mimo wszystko powiedzieć życiu tak”.

W książce tej Frankl łączy osobiste wspomnienia z obozów koncentracyjnych z teoretycznymi podstawami logoterapii.

Deportowany

Rozwój logoterapii i analizy egzystencjalnej jest ściśle związany z doświadczeniem deportacji i pobytem Frankla w obozach koncentracyjnych. Czy mogło być inaczej? Tak. Bowiem Viktor Frankl, w 1940 roku otrzymał amerykańską wizę wyjazdową, która pozwoliłaby mu szukać bezpieczeństwa za granicą i umożliwiłaby ucieczkę przed reżimem nazistowskim.

Frankl postąpił jednak zgodnie ze swoim sumieniem i nie skorzystał z tej wizy. Cena pozostawienia swoich starszych rodziców na niepewny los wydawała mu się zbyt wysoka. Został razem z nimi, a aż do dnia swojej deportacji podejmował ogromne ryzyko, wystawiając fałszywe diagnozy osobom upośledzonym umysłowo i chorym na demencję, aby uchronić je przed deportacją do ośrodków zagłady i eutanazją.

W 1942 r. wraz z rodzicami został deportowany do obozu koncentracyjnego Theresienstadt, a następnie przeniesiony kolejno do obozów w Auschwitz, Dachau i Kaufering II. Do 1945 roku stracił całą rodzinę. Tylko jego siostra przeżyła Holokaust uciekając do Australii.

Experimentum crucis” – podstawa wiarygodności logoterapii

Kiedy został deportowany do Theresienstadt w 1942 r., rękopis „Lekarza i duszy” był już napisany, a Frankl chcąc go ocalić przed zniszczeniem, ukrył go w podszewce swojego płaszcza. Zawierał on już wszystkie istotne cechy jego poglądów filozoficznych i psychoterapeutycznych. Jednak niestety ten rękopis został mu wyrwany i zniszczony.

Swoje doświadczenia w nazistowskich obozach Frankl opisuje jako „Experimentum crucis”. Miały one mieć decydujący wpływ na jego przyszłe życie i dały początek rozwojowi podejścia psychoterapeutycznego, które koncentrowało się w szczególności na osobie cierpiącej oraz tej, która staje się winna.

Chociaż nie był w stanie uratować życia swoich rodziców poprzez rezygnację z opuszczenia kraju, jego decyzja była dla niego „oczywista”. To imponujące świadectwo jego postawy, która zawsze była zgodna z jego sumieniem, ilustruje sposób, w jaki twórca logoterapii przeżył swoje życie w latach deportacji i powrotu z niewoli. Swoje pierwsze cztery książki zadedykował zmarłej żonie, zmarłym rodzicom i zmarłemu bratu.

Ocalały z Holokaustu

Pomimo tych wstrząsających doświadczeń Frankl powstrzymał się od oskarżania narodu niemieckiego o zbiorową winę, ponieważ zawsze koncentrował się na osobistej odpowiedzialności jednostki. Wzbogacony tak wieloma własnymi doświadczeniami, konsekwentnie rozwijał koncepcję psychoterapii godnej istoty ludzkiej.

W 1980 roku Viktor Frankl uzyskał swój drugi doktorat z filozofii na podstawie swojego dzieła „Nieuświadomiony Bóg”. W latach 1945-1970 był on dyrektorem medycznym oddziału neurologicznego Wiedeńskiej Polikliniki.

Logoterapia obejmuje szczegółowo rozwinięty, holistyczny obraz człowieka, teorię doradczo-terapeutyczną, metodycznie ustrukturyzowaną praktykę, oraz pełen nadziei światopogląd, że życie posiada sens bezwarunkowy, którego nie traci nawet w obliczu najstraszniejszego cierpienia.

Logoterapia stanowi także udowodnioną empirycznie, wysoko skuteczną metodę pracy z człowiekiem, który napotkał na przeróżne trudności w swoim życiu.

Wpływy psychoanalizy i psychologii indywidualnej

Frankl już od wczesnych lat życia interesował się psychologią. Zajmował się także analizą przejęzyczeń. Wyżej wymienione nurty – psychoanalizę i psychologię indywidualną nazywał “niezrównanymi, wielkimi systemami” i właściwie do końca swojego życia oddawał im sprawiedliwość, pytając retorycznie, “Kto omawiając psychoterapię, będzie w stanie obyć się bez psychoanalizy i psychologii indywidualnej jako punktów wyjścia i odniesienia?”

Za czasów licealnych Frankl interesował się psychoanalizą, wiele jego zaliczeniowych prac przybierało formę rozpraw o psychoanalizie, której uczył się z wykładów bezpośrednich uczniów Freuda. Natomiast mając lat dziewiętnaście korespondował z samym jej twórcą. Tematem ich korespondencji było powstawanie wyrażania mimicznego aprobaty lub negacji.

To właśnie ojciec psychoanalizy przesłał jedną z prac Viktora Frankla do czasopisma psychoanalitycznego, w którym opublikowano ją w 1924 r.

Po ukończeniu szkoły średniej podjął studia medyczne na uniwersytecie w Wiedniu i w roku 1924 dołączył do Stowarzyszenia Psychologii Indywidualnej Alfreda Adlera. Mając zaledwie 21 lat otrzymał szansę wygłoszenia przemówienia podczas Trzeciego Międzynarodowego Kongresu Psychologii Indywidualnej w Düsseldorfie na temat swojego poglądu na neurozę. Frankl dostrzegał ją jako wyraz osoby, co nie zgadzało się z założeniami psychologii indywidualnej.

Z powodu tego odmiennego – śmiało wyrażonego – stanowiska, w roku 1927, został wydalony ze Stowarzyszenia Adlerowskiego.

Termin logoterapia

Termin “logoterapia” został użyty po raz pierwszy w 1926 roku, podczas wykładu, który Viktor Emil Frankl wygłosił w ramach prac Akademickiego Towarzystwa Psychologii Medycznej – którego był wiceprezesem, a także założycielem.

Natomiast określenia “analizy egzystencjalnej” zaczął używać od 1933 r. i jak sam pisze w swojej autobiografii – “do tego czasu zdążył usystematyzować do pewnego stopnia swoje poglądy i praktyki^[1]”.

^[1] V.E. Frankl, Życie z sensem. Autobiografia, Wydawnictwo WAM, 2023,  s.96

Związek logoterapii z filozofią egzystencjalną

Antropologiczna koncepcja Frankla wyrosła przede wszystkim na dwóch kierunkach filozoficznych: fenomenologii Maxa Schelera oraz filozofii egzystencjalnej^[1]. Szczególnie istotnym wydaje się być wpływ tej pierwszej. Sam Scheler pisał^[2]: “Kwestie: Czym jest człowiek i jakie jest jego stanowisko w bycie, zajmowały mnie od pierwszego przebudzenia mojej świadomości filozoficznej znacznie bardziej aniżeli wszystkie inne zagadnienia filozoficzne”.

Analiza egzystencjalna wykorzystywana jest do scharakteryzowania istoty egzystencji. Rozumieć należy ją jako “analizę w odniesieniu do egzystencji”, ponieważ egzystencja sama w sobie jest “rzeczywistością stającą się”. Zawsze jest fakultatywna a nie faktyczna. Człowiek nie musi, a nawet nie powinien raz na zawsze pozostać takim jakim jest teraz. Zawsze może być innym – lepszym niż jest w tym momencie.

Rehumanizacja psychologii

 Zaproponowana przez Frankla koncepcja antropologiczna, wydaje się być swoistą próbą przezwyciężenia naturalizmu, którym cechowały się główne szkoły psychoterapeutyczne ówczesnego Wiednia – psychoanaliza Zygmunta Freuda oraz psychologia indywidualna Alfreda Adlera. Jego prace, miały być odpowiedzią na redukcjonistyczne pojmowanie osoby ludzkiej, ich celem nie było jednak ani odrzucenie, ani zakwestionowanie niebywałych osiągnięć tych wyżej wymienionych nurtów. Frankl w swoim dziele “Homo Patiens”^[3] przeciwstawiał się fizjologizmowi, przejawiającemu się w redukcji człowieka tylko i wyłącznie do sfery fizycznej. Mówił stanowcze “nie” psychologizmowi, ignorującemu nietykalność i autonomię wymiaru duchowego, sprowadzając wszystkie typowo ludzkie fenomeny do wymiaru psychicznego, oraz prowadził polemikę z socjologizmem, którego celem była redukowanie do rzeczywistości społecznej.

Kim jest człowiek?

 Według Frankla człowiek jest wymiarem duchowym, “skupiającym wokół siebie sferę psychofizyczności”^[4], zdolnym transcendować zarówno wymiar cielesny jak i psychiczny, co oznacza zdolność do odnoszenia się do nich i zajmowania wobec nich określonej postawy. Co wskazuje na jedno z głównych założeń twórcy logoterapii:

Człowiek jako jedyny spośród całego stworzenia ma możliwość autotranscendencji – przekraczania samego siebie, swoich ograniczeń, a w tym lęków, emocji, czy egoizmu…

Dopiero wymiar duchowy – nazywany również noetycznym – stanowi przestrzeń tego, co jest właściwie ludzkie. Przejawia się on przede wszystkim w poszukiwaniu sensu, które nie zostało uwzględnione w dominujących wówczas kierunkach psychoterapeutycznych.

^[1] A. Chojniak, Człowiek i sens. Frankla koncepcja autotranscendencji, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2003, s. 31.

^[2] M. Scheler, Stanowisko człowieka w Kosmosie, w: Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy, Warszawa 1987, s. 43.

^[3]  V. Frankl, Homo Patiens, Instytut wydawniczy PAX, Warszawa 1984, s. 9-16.

^[4] V. Frankl, Nieuświadomiony Bóg, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1978, s. 18.

Psychoterapia

Psychoterapia zakłada, iż logoterapeutyczna koncepcja motywacyjna opiera się na woli sensu, a więc dążeniu osoby do sensownego życia – do realizowania sensu w życiu.

Zaniedbanie wymiaru sensu może nie tylko prowadzić do poważnego cierpienia, rozpaczy i tendencji samobójczych, ale może również sprzyjać rozwojowi specyficznych i niespecyficznych zaburzeń.

Mówiąc o woli sensu, należy zauważyć, że człowiek nie jest popychany przez popędy, ale raczej pociągany przez sens i wartości. Nie kieruje się zasadą homeostazy. A jego działania nie są zdeterminowane próbą uniknięcia wszelkich frustracji i nieprzyjemności. “Człowiek jako nie tylko cielesna, ale także duchowa istota nie może tylko konsumować: to mu nigdy nie wystarczy do szczęścia.” (E.Lukas)

Terapia skoncentrowana na sensie

Viktor Frankl pisze, iż “bycie człowiekiem oznacza istnienie w obliczu sensu, jaki należy wypełnić, i wartości, jakie należy zrealizować”^[1]. Dlatego też jednym z najważniejszych pojęć, jest termin sens. Pytanie o sens, a nawet i ludzkie kwestionowanie sensu życia nie może być – zdaniem twórcy logoterapii – uznane za przejaw choroby^[2]. Owszem, może być całkowicie paraliżujące, zawsze pozostaje jednak przejawem zorientowania na sens lub mówiąc inaczej woli sensu. Nie jest ona apelem skierowanym do woli, ale prawdziwie ludzkim pragnieniem posiadania w życiu sensu i realizowania go w świecie, ponieważ ten “kto ma po co żyć, zniesie każde jak”^[3].

Logoterapia proponuje 3 drogi odkrywania w życiu sensu – tożsame z trzema drogami realizacji wartości. Wymienić wśród nich należy:

• wartości kreatywne – realizacja sensu poprzez twórczość, pracę;
• wartości przeżyciowe – realizacja sensu poprzez doświadczanie piękna przyrody, zachwyt, miłość, przyjaźń itp.
• oraz wartości postawy – realizowanie sensu poprzez przyjęcie postawy wobec nieuniknionego cierpienia, winy i śmierci.

Zastosowanie logoterapii w praktyce

Logoterapia jest zarówno formą poradnictwa zorientowaną na sens i wartości, jak i metodą psychoterapeutyczną, która może być stosowana w leczeniu zaburzeń psychicznych.

Jest skuteczna w przypadku:

• depresji
• zaburzeń adaptacyjnych
• zaburzeń nerwicowych i fobii
• zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych
• zespołu stresu pourazowego (PTSD)
• zaburzeń snu
• zaburzeń seksualnych
• zaburzeń osobowości

Natomiast w formie poradnictwa logoterapeutycznego towarzyszy osobom zmagającym się z trudnościami związanymi z:

• rozwiązywaniem konfliktów międzyludzkich
• podejmowaniem ważnych decyzji
• ze znalezieniem sensu w swoim życiu
• przeżywaniem żałoby, choroby, śmierci lub straty
• pracą i życiem zawodowym

^[1]  Ibidem, s. 73.

^[2] V. Frankl, Lekarz i dusza, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2017, s. 55.

^[3] V. Frankl, Homo Patiens, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1984, s. 127.